بازار پول
بنا به تعریف، بازار پول بازاری برای دادوستد پول و دیگر دارایی های مالی جانشین نزدیک پول است که سررسید کمتر از یکسال دارند. همچنین می توان از بازار پول به عنوان بازار ابزارهای مالی کوتاه مدت با ویژگی اندک بودن ریسک عدم پرداخت،نقد شوندگی و ارزش اسمی زیاد نام برد. تمرکز فعالیت این بازار در استفاده از ابزارهایی است که به اشخاص و بنگاه های تجاری این امکان را می دهند که به سرعت نقدینگی خود را به میزان مطلوب در آورند. دلیل عمده نیاز واحد های اقتصادی به بازار پول، عدم همزمانی دریافت پول و انجام مخارج است.هر چند این امکان برای واحد های اقتصادی وجود داد که مستقل از دریافت وجوه نقدی، برای انجام مخارج برنامه ریزی شده خود، منابع پولی نگهداری کنند اما این امر متضمن هزینه هایی به شکل نرخ بهره است و بنگاه های اقتصادی با هدف حداقل کردن این هزینه،تلاش می کنند که کمترین منابع مالی ممکن را برای انجام دادوستدهای روزانه نگهداری کنند. برای این منظور، آنها ترکیبی از منابع نقد و ابزارهای مالی بازار پول با ویژگی نقدینگی بالا و هزینه و ریسک به نسبت اندک را مورد استفاده قرار خواهند داد. بازار پول یک بازار سازمان یافته نیست، به عبارت دیگر محل جغرافیایی خاصی برای بازار پول در نظر گرفته نمی شود و به طور کلی بانکها،موسسات اعتباری غیر بانکی و سایر مکانهایی که دادوستد ابزارهای مالی بازار پول در آن انجام می شود، تشکیل دهنده بازار پول هستند. مشارکت کنندگان در بازار پول، افراد یا واحد های دارای مازاد نقدینگی هستند که به عنوان پس اندازکننده از طریق مستقیم یا غیر مستقیم منابع خود را با سررسیدهای کوتاه مدت در اختیار واحدهای نیازمند منابع مالی قرار می دهند. به عبارتی،مهمترین رسالت بازار پول ایجاد تسهیلات برای واحد های اقتصادی به منظور تامین نقدینگی- به معنای کوتاه مدت آن- و نیز تامین سرمایه در گردش است.
ابزارهای بازار پول
اسناد خزانه:اسناد خزانه، اوراق بهادار کوتاه مدتی هستند که توسط دولت منتشر می شوند و سررسید آنها به طور معمول سه ماه، شش ماه و یک سال است. این اسناد هنگام فروش به صورت تنزیل شده (به مبلغی کمتر از مبلغ اسمی) به فروش می رسند و در تاریخ سررسید، دارنده آن مبلغ اسمی سند را دریافت می کند. پس در ردیف ابزارهای تنزیل شده بازار پول قرار می گیرند.
انتشار و بازخرید این اوراق توسط بانک مرکزی و به نمایندگی از دولت انجام می شود. مهمترین ویژگی اسناد خزانه، ریسک اندک آن است.سرمایه گذاری که وجوه خود را در اسناد خزانه سرمایه گذاری می کند مایل به پذیرش کمترین ریسک ممکن است. به همین دلیل این اسناد از بازده نسبتا پایینی برخوردارند. اسناد خزانه عمدتا توسط موسسات سرمایه گذاری که به دنبال سرمایه گذاری موقت در مکانی مطمئن هستند، خریداری می شود.
پذیرش بانکی: پذیرش بانکی که دستور پرداخت مبلغ معینی به حامل آن در تاریخ معینی است، از جمله قدیمی ترین و کوچکترین( از نظر حجم و مبلغ) ابزارهای بازار پول به شمار می رود. اگر چه این بازار مالی از قرن دوازدهم مورد استفاده واقع شده است، اما تا سالهای دهه شصت که حجم تجارت بین المل افزایش فوق العاده ای یافت،یک ابزار مهم در بازار پول به شمار نمی رفت.
در هر حال این ابزار به منظور تامین مالی کالاهایی که هنوز از فروشنده به خریدار منتقل نشده است مورد استفاده قرار می گیرد. بدین ترتیب که این اوراق توسط یک موسسه تجاری و در وجه یک بانک تجاری خصوصی کشیده می شود و وقتی که بانک مزبور آن را مهر نماید ( یعنی بپذیرد) به عنوان یک پذیرش بانکی شناخته می شود.به عنوان مثال، فرض کنید که شرکت "الف" در ایران می خواهد کالایی را از شرکت "ب" در ژاپن خریداری نماید. شرکت ژاپنی از آنجا که شناختی نسبت به شرکت ایرانی طرف قرارداد خود ندارد، لذا تمایلی به ارسال کالا پیش از دریافت پول نخواهد داشت. از طرف دیگر، شرکت ایرانی نیز تمایلی به پرداخت پول قبل از دریافت کالا را ندارد.در چنین شرایطی، این شرکت تجاری می تواند با انتشار اوراق پذیرش بانکی موجبات تحقق معامله را فراهم سازد. اگر چه پذیرش بانکی، در ابتدا به منظور تأمین مالی محموله کالاهای داخلی، ذخیره سازی اقلام اصلی کالاهی داخلی و خارجی قابل عرضه در بازار و تهیه ی اعتبار به منظور مبادله ی دلار برای بانک های کشور های معین نیز مورد استفاده قرار می گیرد. پذیرش بانکی منافع مستقیمی برای بانک ها ایجاد می کند. به این ترتیب که بانک بدون استفاده از ظرفیت های اعتباری اش، قادر به حمایت از نیازهای اعتباری مشتریان خود خواهد بود.
پذیرش بانکی از بازاهای ثانویه بسیار مناسبی برخوردار است، که دلالان، بانک های مرکزی خارجی و بانک های داخلی از مهمترین فعالان آن هستند.
اوراق تجاری: نوعی اوراق عرضه کوتاه مدت-با سررسید 270 روز یا کمتر-است که توسط شرکت های مالی و مؤسسات غیرمالی منتشر می شود.اوراق تجاری برای شرکت هایی که در کوتاه مدت به وجه نقد نیاز دارند، ابزار مالی مؤثری محسوب می شود.همچنین این اوراق می توانند به عنوان راهکار تامین مالی میان مدت و حتی دراز مدت نیز مورد استفاده قرار گیرند. در این حالت، شرکت، اوراق تجاری جدید را به قصد پرداخت بدهی های سررسید شده ی قبلی خود منتشر می کند. البته در سال های اخیر، بازار اوراق تجاری به طور فزاینده توسط بانک های تجاری به عنوان منبع وجوه قابل استقراض مورد استفاده قرار گرفته است.
اوراق تجاری بدون پشتوانه هستند و معمولا بازپرداخت آنها به وسیله ی دارایی خاصی تضمین نمی شود. هر چند که بنگاه های فروشنده این اوراق، می بایست دارای خطوط پشتیبانی کننده از طرف بانک های تجاری باشند. در اکثر کشورها دسترسی به این بازار قانونمند است و تنها بنگاه هایی که در بورس اوراق بهادار پذیرفته شده و از حداقل سرمایه تعیین شده ای برخوردار باشند، می توانند به انتشار اوراق تجاری اقدام کنند. اوراق تجاری همانند اسناد خزانه، به صورت تنزیل شده به فروش می رسند و بازده آنها به روش نرخ تنزیل محاسبه می شود.
اوراق تجاری بر خلاف اسناد خزانه،بازار دست دوم قابل توجهی ندارند و این این عامل باعث کاهش قدرت نقد شوندگی آن شده است. این اوراق به دو دسته ی عمده تقسیم می شوند:
دسته اول، اوراقی هستند که توسط شرکت های بزرگ و معتبر منتشر می شوند، که به طور مستقیم و بدون نیاز به کارگزاران و معامله گران به خریداران ابزارهای مالی فروخته می شوند.
دسته دوم، که توسط شرکت های کوچکتر اما خوشنام و معتبر منتشر می شوند و از طریق معامله گران و کارگزاران به مشتریان فروخته می شوند. نرخ بهره ی این دسته از اوراق معمولا بیشتر از اوراق منتشر شده توسط شرکت های بزرگ است که علت آن ریسک بیشتر و همچنین وجود هزینه های دادوستد توسط معامله گران است.
انتشار اوراق تجاری به طور معمول توسط یک فروشنده خاص، برای مثال شعبه ی یک بانک تجاری، انجام می شود و بازخرید آن هم اغلب به عهده ی فروشنده است.
اوراق تجاری مزیت های عمده ای برای فروشندگان و خریداران به همراه دارند و به همین دلیل بازار آن در سال های اخیر رشد سریعی را شاهد بوده است. امتیاز مهم این اوراق برای فروشندگان، کمتر بودن هزینه ی آن نسبت به استقراض از بانک های تجاری است. همچنین اوراق تجاری به دلیل بازده ی بالاتر نسبت به اسناد خزانه و همچنین همخوانی سررسید آن با نیازهای سرمایه گذاران، از جذابیت خاصی برای مشتریان برخوردار است.
بزرگترین بازار اوراق تجاری در جهان مربوط به ایالات متحده ی آمریکا است. به طوری که حجم دادوستد در آن نزدیک به 80 درصد مبادلات جهان را تشکیل می دهد. پس از آن، بازار کشور های اروپایی، به رغم جوان بودن، طی سال های اخیر رشد قابل ملاحظه ای داشته اند.
گواهی سپرده: گواهی سپرده جوانترین و در عین حال از مهمترین ابزارهای بازار پول به شمار می رود. این گواهی از اوایل دهه ی 1960 میلادی مطرح شد و به دلیل انعطاف پذیری، تنوع و بازار دست دوم سازمان یافته، به سرعت گسترش یافت. به گونه ای که هم اکنون از مهمترین منابع تأمین مالی بانک های تجاری و همچنین از اجزاء مهم پرتفوی سرمایه گذاران به شمار می رود.
گواهی سپرده، سندی است که توسط یک موسسه سپره پذیر- به طور معمول یک بانک- در قبال مبلغ مشخصی پول که نزد آن سپرده شده منتشر می شود. این گواهی دارای سررسید و همچنین نرخ بهره ی معین است. این نوع سرمایه گذاری در واقع دو مزیت عمده دارد، نخست اینکه سرمایه گذار می تواند به دقت بازده پول خود را محاسبه کند.دوم، زمان سررسید اصل و بهره گواهی نیز مشخص می شود.
در یک دسته بندی کلی، گواهی های سپرده به دو بخش قابل انتقال و غیر قابل انتقال تقسیم می شوند. دارنده گواهی سپرده قابل معامله می تواند آن را قبل از تاریخ سررسید در بازار دست دوم به فروش برساند به همین دلیل این گواهی ها از نقد شوندگی بالایی برخوردار هستند، زیرا دارنده ی آن در صورت نیاز به پول نقد می تواند آن را در بازار دست دوم به فروش برساند. اما گواهی های غیر قابل مبادله، قابل فروش مجدد نیستند و دارندگان آن در صورت نیاز به وجه نقد تنها می توانند به موسسه ی سپرده پذیر مراجعه و با تحمل جریمه در نظر گرفته شده، سپرده خود را از مؤسسه خارج کنند. حداقل دوره سررسید گواهی های سپرده هفت روز و حداکثر آن نامحدود است.اما در عمل بیشتر گواهی های سپرده با سررسید کمتر از یک سال منتشر می شوند و در بین آنها، گواهی های سه ماهه و شش ماهه از عمومیت بیشتری برخوردارند.گواهی های سپرده قابل معامله بر اساس ارزش اسمی به دو دسته گواهی های بزرگ و گواهی های کوچک تقسیم می شوند.برای نمونه در آمریکا ارزش اسمی گواهی سپرده بزرگ بیشتر از یک میلیون دلار و ارزش اسمی گواهی سپرده کوچک کمتر از یک میلیون دلار است.گواهی های سپرده بزرگ اغلب به وسیله ی بانک ها، صندوق های سرمایه گذاری، سرمایه گذاران نهادی (مؤسسات سرمایه گذاری) و صندوق های بازار پول خریداری می شوند، در حالی که اغلب مشتریان گواهی های سپرده کوچک، اشخاص هستند. همچنین نرخ بهره ی گواهی سپرده کوچک، کمتر از گواهی سپرده بزرگ است.
به طور معمول گواهی سپرده قابل معامله، بر اساس بازار در نظر گرفته شده برای فروش، به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم می شود. نوع داخلی این گواهی ها برای فروش در داخل کشور و نوع خارجی آن برای فروش در کشورهای دیگر به صورت ارزی منتشر می شوند. گواهی های سپرده ارزی خود به دو دسته ی بانکی و یورو تقسیم می شوند که این امر به دلیل اهمیت و جایگاه بازار ایالات متحده آمریکا و اروپا در بازار پول جهان است.
گواهی های سپرده ارزی که به قصد فروش در آمریکا منتشر می شوند به نام گواهی های سپرده بانکی و گواهی های سپرده ای که برای فروش در اروپا منتشر می شوند به گواهی های سپرده یورو معروفند. بدیهی است که این گواهی ها برای فروش در مناطق دیگر جهان نیز منتشر می شوند که به دلیل اهمیت کمتر، نام استانداردی برای آنها وجود ندارد. همچنین نوع دیگری از گواهی های سپرده وجود دارد که توسط موسسات اعتباری غیر بانکی منتشر می شوند و به نام گواهی های سپرده اعتباری معروف هستند.
نهادهای بازار پول
بانک مرکزی و دیگر واسطه های مالی بانکی از قبیل، بانک های تجاری و مؤسسات اعتباری غیر بانکی از مهمترین نهادهای بازار پول به شمار می آیند. در کنار این واسطه های مالی، شرکت های تجاری، دولت و مؤسسات دولتی، صندوق های سرمایه گذاری، کارگزاران و معامله گران و در نهایت سرمایه گذاران نیز نقش مهمی در این بازار ایفا می کنند.
منبع: اقتصادگر