آموزشگاه بورسیران

قسمت اول:

تعریف معاملات آتی
قرارداد آتی،قراردادی است که فروشنده بر اساس آن متعهد می شود در سررسید معین،مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند.
شاید سوالی که در مواجه با چنین روش معاملاتی برای هر شخص پیش بیاید این است که هدف از انجام این چنین معاملات در بازار چیست.

اولین و مهمترین هدف از انجام معاملات آتی کاهش ریسک سرمایه گذاری و مقابله با نوسانات بازار است.به عبارتی در عین حال که قیمت در بازار کالا (دارایی) در حال نوسان است ولی طرفین قرارداد بر اساس همان قیمت توافقی متعهد به انجام معامله هستند.اما از طرفی به عنوان مثال اگر خریدار به هر دلیلی قبل از اتمام مدت قرارداد از انجام معامله منصرف گشت می تواند نسبت به فروش قرارداد به شخص ثالثی مبادرت کند.در این حالت،از این به بعد شخص ثالث به عنوان خریدار نهایی تلقی شده و پس از پایان مهلت قرارداد می بایست مبادله فیزیکی را انجام دهد.به همین طریق در صورتی که فروشنده از انجام معامله منصرف شود می تواند با خرید یک قرارداد معادل از شخص ثالث از روند معامله خارج شده و پس از آن شخص ثالث ملزم به انجام مبادله فیزیکی کالا یا تسویه نهایی در زمان سررسید معامله می شود.

تاریخچه شروع معاملات آتی
در سال 1848 در شیکاگو تولید کنندگان گندم برای فروش محصولات خود نیاز به بازاری داشتندتا معاملات نقدی را انجام دهند؛یعنی گندم بدهند و پول آن را دریافت کنند.به تدریج کشاورزان(فروشندگان)و دلالان (خریداران)شروع به نوعی تعهد جهت دریافت وجه نقد خود در آینده گرفتند و زمینه معاملات آتی را پایه ریزی کردند.بدین معنی که تولید کننده موافقت کند که محصول خود را به خریدار در تاریخ آینده (تاریخ تحویل کالا)با قیمت توافق شده بفروشد.در این راستا کشاورز از قبل می داند که وجه خود را دریافت می کند و دلال نیز از قیمت کالا با خبر می شود و این معامله برای هر دو طرف معامله سودمند است.
این نوع قراردادها به سرعت رایج شد و قراردادها را قبل از تاریخ تحویل دست به دست چرخاند.اگر دلالی احساس می کرد نیازی به گندم ندارد،قرارداد خود را به فردی که گندم نیاز داشت می فروخت.مشابه آن نیز،تولید کننده که قصد عدم تحویل گندم را داشت مسئولیت تحویل واقعی گندم را به دیگری منتقل می کرد.قیمت قرارداد بستگی به وضعیت و حرکت قیمت گندم و سیستم عرضه و تقاضا در بازار داشت.این قراردادها با اندکی تغییرات به سرعت به ابزاری حمایتی برای طرفین معامله که بازار بر خلاف نظر آنها حرکت می کرد،تبدیل شد.مثلا در شرایط بد آب و هوا،افرادی که قرارداد فروش گندم منعقد کرده اند،علاقه مند هستند قراردادهای ارزشمند خود را به دلیل کاهش عرضه گندم نگه دارند،بر خلاف آن، چنانچه تولید مازاد بر تقاضا باشد،ارزش قراردادهای فروش نیز کاهش میابد. 
به علاوه،این وضعیت معامله گرانی را که قصد خرید و فروش گندم را نداشته و صرفا به عنوان پذیرش ریسک قیمت گندم و تحصیل سود وارد معامله شده اند را نیز ترغیب می کند.در نتیجه معامله در قراردادهای آتی حالتی بسیار سودمند در سرمایه گذاری داشته و باعث ورود کالاهای دیگر به بازار آتی می شود و زمینه ای را ایجاد می کند که شکل قراردادهای آتی منظم و قانونمند می شوند و به دنبال آن بورس CBOTدر سال 1848 در آمریکا شکل گرفت.بنابراین به طور اساسی و زیربنایی محلی عمومی برای خریداران و فروشندگان ایجاد شد تا برای قراردادهای سلف و آینده خود مذاکره کنند.


تعاریف متداول در بازار آتی

تسویه قرارداد آتی (offset):
همانطور که در تعریف ابتدایی قراردادهای آتی ذکر کردیم،فروشنده و خریدار تا قبل از اتمام مهلت انقضای قرارداد می توانند با انجام یک معامله در جهت عکس، تعهدات خود را در قبال تحویل یا دریافت کالا تسویه نماید.لذا تسویه قرارداد در معاملات آتی یعنی اتخاذ یک موقعیت معاملاتی مخالف و معادل معامله آتی اولیه توسط معامله گر

تحویل قرارداد آتی:
 در صورت اتمام زمان قرارداد فروشنده باید نسبت به تحویل کالا و خریدار نسبت به دریافت کالا اقدام نماید.اما عموما افراد در قراردادهای آتی فرایند تسویه نقدی را به تحویل کالا ترجیح می دهند.به این معنی که به جای تبادل کالا اختلاف قیمت روز ورود به معامله و قیمت روز تحویل کالا را محاسبه نموده و در انتها این اختلاف قیمت را دریافت یا پرداخت می نمایند.

اهرم مالی(leverage):
یکی از منافع کلیدی معامله در بازارهای آتی این است که چنین معاملاتی به معامله گر امکان انجام یک معامله با رقم بزرگی را با واریز مبلغ کمی سرمایه فراهم می نماید.به طور مثال،چنانچه بعدا در مشخصات معاملات آتی سکه شرح خواخیم داد، شما می توانید در بورس سکه با نسبت اهرمی 1:10 به معامله بپردازید،و هر میزان افزایش یا کاهش قیمت برای هر قرارداد برای شما با ضریب 10 در حسابتان لحاظ خواهد شد.در اینگونه معاملات شما همواره باید درصدی از مبلغ کل را به عنوان تضمین اولیه متعهد شده و آن را در اختیار کارگزار قرار دهیدکه در اصطلاح به آن(initial margin)گفته می شود.فرد معامله گر بر اساس قیمت نهایی در هر روز معاملاتی،یک موقعیت باز(open position)دارد که در پایان روز بدهکار و یا بستانکار می باشد.حالا اگر به تدریج با افزایش میزان بدهکاری ها یک شخص حساب موجودی وی از حد معینی کمتر شود(مثلا 60 درصد سپرده اولیه)شخص اصطلاحا فراخوان حساب یا call margin می شود و می  بایست میزان سپرده اولیه خود را به مقدار اولیه برگرداند.

موقعیت تعهدی:
تعهد،موضوع یک"قرارداد آتی"در بازار معاملات آتی است.

موقعیت تعهدی باز:
"موقعیت تعهدی" که در بازار معاملات آتی تسویه نهایی نشده است.به عنوان مثال،شما با ورود به بازار اقدام به خرید یک قرارداد کرده اید.همانطور که قبلا گفته شد برای خارج شدن از این قرارداد یا شما می بایست یک معامله در جهت عکس انجام دهید(تسویه قرارداد) یا اینکه وارد مرحله مبادله فیزیکی شوید.تا زمانیکه شما هیچ کدام از دو عمل فوق را انجام نداده اید قرارداد شما به عنوان موقعیت تعهدی باز به شمار میرود.

قسمت دوم:

معاملات آتی سکه در بورس کالا
پس از مدت زیادی که از مطرح شدن معاملات آتی در کشور می گذشت و معاملات جسته و گریخته ای که با حجم کم در مورد برخی کالاها دربورس کالا به صورت آتی انجام می گرفت،در تاریخ 5 آذر سال 87،اولین معامله سکه بهار آزادی طرح امام خمینی در بورس کالا انجام گرفت.از آنجا که این فعالیت به صورت کاملا نوپا در ایران آغاز گشته و هنوز در برخی از موارد حتی کارگزاران دخیل در امر داد و ستد سکه به طور کامل بر نحوه انجام این معاملات اشراف ندارند،لذا شاهد حجم نسبتا پایین معاملات در بازار سکه هستیم اما با این وجود پس از گذشت 22 روز از افتتاح بازار فوق حجم معاملات به 340 میلیون ريال در روز رسید.

مشخصات بازار آتی سکه و نحوه داد و ستد در آن:

مشخصات کالای مورد معامله:
سکه طلای تمام بهار آزادی طرح امام خمینی بر اساس استاندارد بانک مرکزی با عیار 900 در هزار با وزن 8.133

اندازه قرارداد آتی:
هر قرارداد آتی در بازار سکه شامل 10 سکه می باشد به این معنی که معاملات باید بر اساس قرارداد باشد نه سکه.لذا تعداد سکه هایی که هر شخص قادر به خرید و فروش آن می باشد مضربی از 10 است. 

وجه تضمین اولیه:
برای هر قرارداد لازم است تا مبلغ 2000000ريال(دو میلیون ريال) به عنوان تضمین اولیه معامله گر سپرده شود.

حداقل وجه تضمین:
"حداقل وجه تضمین"برای قراردادهای سکه 60%وجه تضمین اولیه می باشد.
در هر روز پس از پایان جلسه معاملاتی، عملی تحت عنوان به روز رسانی حسابها انجام میگیرد.در این فرآیند در مورد "موقعیت تعهدی باز"،تفاوت ارزش دارایی تعهد شده در "قرارداد آتی"را بر حسب تفاوت "قیمت تسویه روزانه"روز معاملاتی قبل محاسبه و به حساب مشتریان منظور می نمایند.
در صورتی که پس از انجام عملیات بند فوق "وجه تضمین اولیه" مشتری از یک سطحی که آن را "حداقل وجه تضمین" می نامند کمتر می شود،اتاق پایاپای "اخطاریه افزایش وجه تضمین" را برای کارگزار مربوطه ارسال می نمایند تا به اطلاع مشتری برسد و در این حالت مشتری باید سپرده خود را به وجه تضمین اولیه برساند.
به عبارت دیگر حداقل وجه تضمین مقذاری است که با کمتر شدن موجودی حساب شخص از آن مقدار مشخص در اصطلاح"call margin" شده و معامله گر باید مبلغی را که در اصطلاح به آن " وجه تضمین جبرانی"گفته می شود به حساب خود واریز نماید.

سقف مجاز موقعیت های تعهدی باز:
همانطور که در توضیح اولیه قراردادهای آتی ذکر شد موقعیت تعهدی باز قراردادی است که هنوز نه در جهت عکس آن معامله صورت گرفته و نه وارد تحویل فیزیکی یا تسویه نقدی شده است.
هر شخص حقیقی در هر لحظه می تواند 100 قرارداد (1000 سکه)به صورت موقعیت تعهدی باز داشته باشد.
برای هر شخص حقوقی سقف مجاز در صورتی که وجوه تضمین اولیه پرداخت شده باشد حداکثر به میزان 10 درصد سرمایه ثبت شده آنها می باشد.

حد نوسان قیمت روزانه:
حداکثر میزان نوسان قیمت های در هر روز تا 3 درصد با توجه به قیمت تسویه روز قبل می باشد.

کارمزد معاملات:
10000 ريال بورس و 10000 ريال کارگزار از بابت معامله هر قرارداد.به عبارتی با خرید و فروش هر قرارداد مبلغ 40000 ريال کارمزد از طرف معامله گر پرداخت می شود.

نحوه محاسبه قیمت تسویه روزانه:
قیمت تسویه روزانه همان قیمت پایانی است که پس از پایان جلسه معاملاتی محاسبه شده و مبنای قیمت برای روز بعد قرار می گیرد.

دوره معاملات:
با توجه به ماهیت بازار آتی و اینکه پس از مدتی لازم است تا با پایان مدت قرارداد معامله گران وارد مرحله مبادله کالا یا تسویه نقدی شوند لذا معاملات آتی دارای زمانبندی خاص است.
همانطور که در شکل دیده می شود پس از گذشت مدت زمانی از انجام معاملات لازم است تا گواهی آمادگی تحویل توسط فروشنده به اتاق پایاپای ارسال شود(برای معاملات دی ماه در تاریخ 16 دی).و همچنین در تاریخ مشخصی خریدار باید 25 درصد قیمت تعهد شده را به حساب اتاق پایاپای واریز کند.در صورتی که در هر یک از زمانهای فوق خریدار و فروشنده به تعهد خود عمل ننمایند مشمول جریمه می شوند.

• جریمه عدم ارائه گواهی آمادگی تحویل از سوی فروشنده: یک درصد ارزش قرارداد بوده و در صورتی که دارایی پایه از قیمت تسویه روزانه قرارداد آتی بیشتر باشد تفاوت این دو نرخ از فروشنده اخذ می شود.
•   جریمه عدم واریز پیش پرداخت تحویل توسط خریدار: یک درصد ارزش قرارداد بوده و در صورتیکه قیمت دارایی پایه در بازار نقدی پایین تر از قیمت تسویه روزانه قرارداد آتی باشد،تفاوت این دو قیمت به نفع فروشنده از خریدار اخذ می شود.
  
  
  مزایای معاملات آتی سکه
  
  1. بازار های معاملاتی آتی یا فیوچرز دو طرفه هستند.به این معنی که معامله گر بدون اینکه دارای قرارداد خرید از قبل باشد می تواند اقدام به فروش نماید. این امر سبب می شود که بدون توجه به شرایط اقتصادی شما می توانید با تشخیص درست جهت بازار از حرکت قیمت ها در هر طرف کسب منفعت نمایید. 
  2. وجوه نسبت اهرمی یا لوریج سبب می شود که شما بتوانید با چند برابر مبلغ سپرده ای که وارد بازار کرداه اید اقدام به خرید و فروش نمایید.به طور مثال همان طور که در توضیح قراردادهای آتی سکه ذکر شد،مبلغ سپرده اولیه برای یک قرارداد با 10 سکه طلا به میزان دویست هزار تومان می باشد. با توجه به قیمت تقریبی سکه که در همان حوالی سپرده اولیه است می توان گفت که شما دربازار سکه با نسبت اهرمی 10 به خرید و فروش اقدام می کنید.به طور مثال فرض کنید شما یک قرارداد (شامل 10 سکه) به قیمت هر سکه 200 هزار تومان خریداری کرده و مبلغ 200 هزار تومان هم سپرده کرده اید.حال چند روز بعد قیمت سکه یک درصد افزایش پیدا می کند و شما اقدام به روش قرارداد به قیمت هر سکه 202 هزار تومان می کنید.با توجه به اینکه قرارداد شامل 10 سکه است شما در این معامله 20 هزار تومان ارزش افزوده کسب کرده اید.همچنین در یک خرید و فروش شما مبلغ 4 هزار تومان به عنوان کارمزد می پردازید و در نهایت در این معامله 16 هزار تومان سود می کنید.لذا با توجه به سپرده اولیه تان شما با یک درصد نوسان در قیمت سکه 8 درصد سود کسب می کنید.
  3. گرچه حداکثر نوسان روزانه برای هر سکه 3 درصد در نظر گرفته شده است اما با توجه به نسبت اهرمی 10 ،مقدار نوسان روزانه برای سپرده شما به میزان 30 درصد خواهد بود.لذا می توان گفت شما در این بازار چندان با محدودیت نوسان درگیر نخواهید بود.
  4. در بازار معاملات آتی در کمتر از ده درصد موارد انجام یک معامله به مبادله فیزیکی کالا منجر می شود.لذا در صورتی که شما تا پایان مهلت قرارداد اقدام به خروج از قرارداد خود نکنید،می توانید به جای مبادله کالا،اختلاف مبلغ خرید یا فروش قرارداد را با آخرین قیمت تسویه روزانه محاسبه کرده و مابه التفاوت این مبلغ را دریافت و یا پرداخت کرده و به این ترتیب قرارداد خود را تسویه نماید.
  5. با توجه به همبستگی قیمت سکه و قیمت جهانی طلا شما می توانید با انجام تحلیل بر روی قیمت جهانی طلا از نوسانات قیمتی آن بر روی خرید و فروش سکه استفاده نمایید. 

  مخاطرات بازار آتی سکه
  

  1. وجود نسب اهرمی در این معاملات می تواند ریسک سرمایه گذاری را بالا ببرد.لذا انجام معامله در این بازار باید با دقت و بررسی بسیار دقیق صورت گیرد.
  2. عدم انطباق روزهای کاری بورس سکه با روزهای معاملات طلا در بازارهای جهانی سبب کاهش همپوشانی روزهای معاملاتی سکه و طلا می شود.لذا در صورتی که قصد انجام معاملات با استفاده از قیمت های جهانی طلا را داریم تا حد امکان تحلیلهای بلند مدت تری از روند حرکتی طلا داشته باشیم.
  3. به دلیل اینکه در بررسی قیمت طلا لازم است تا نرخ برابری دلار نیز در نظر گرفته شود،لذا تا حدی پارامترهای تصمیم گیری ما افزایش میابد.